Atli Harðarson fjallar um lýðræði

Atli Harðarson heimspekingur fjallaði um lýðræði í ávarpi á fullveldishátíð Heimssýnar í gær. Hann greindi frá mikilvægi stjórnarskrár Norðmanna 1814 í þróun lýðræðis á Norðurlöndum og sagði frá tveimur stoðum lýðræðisins. Önnur hliðin snýst um að almennir borgarar eigi þess kost að ráðgast um mál samfélagsins og hafa áhrif á það sem mestu skiptir fyrir velferð þeirra. Þessi hlið hefur farið halloka á síðustu árum, segir Atli. Hin hliðin snýst um réttindi og að yfirvöld þurfi að leggja verk sín í dóm kjósenda.

Í lok erindis síns sagði Atli:

Það er tæpast hægt að ljúka ræðuhöldum á þessari samkomu og á þessum degi án þess að segja fáein orð um Evrópusambandið. Þegar rætt er um takmarkað lýðræði innan þess er oftast átt við að þeir sem mynda framkvæmdastjórnina og ráðherraráðið þurfi ekki að standa almenningi reikningsskap ráðsmennsku sinnar. Það virðist yfirleitt gert ráð fyrir að það hálfa lýðræði sem ég hef lýst dugi og yfirstjórn Sambandsins eigi að passa að fólk njóti réttinda sinna og markaðirnir fari eftir réttum reglum. Þeir sem hafa þessa hálfu sýn sjá ekki að neitt vanti nema lýðræðislegt aðhald. Sumir þeirra sjá að vísu að þetta eitt er mikil vöntun og alvarleg. Reynsla Evrópuþjóða af stjórnvöldum sem ekki þurfa að óttast kosningar er skelfileg, svo ekki sé meira sagt. En þrátt fyrir það virðist mér að einhliða áhersla á neytendur með réttindi fremur en borgara með skyldur sé til þess fallin að Sambandið líti heldur skár út en það gerir ef við höfum heillega mynd af lýðræðinu. Innan Evrópusambandsins geta almennir borgarar svo sem haft staðbundna stjórn og gripið inn í alls konar smámuni. Ég er hræddur um að inngrip í eitthvað á stærð við til dæmis Icesave-málið sé hrein fjarstæða.

Það er hægt að hugsa sér að bæta einhvers konar lýðræðislegu aðhaldi við regluverk stórríkis margra þjóða. Það er jafnvel hægt að vona að það verði gert. Þeim sem hugsa um samfélagið sem hóp neytenda með réttindi þar sem ópólitískur markaður fóðrar neysluna og ópólitísk yfirvöld tryggja réttindi, sem eru eins og af himnum ofan og enginn getur ákveðið neitt um – þeim þykir kannski best að markaðurinn sé sem stærstur og ríkið líka. Það er væntanlega einhver stærðarhagkvæmni í þessu eins og fleiru. En ef menn hugsa um sjálfa sig sem borgara með skyldur, líta á það sem sitt hlutverk að vera við þar sem menn ráða ráðum sínum um efni sem mestu varða – hljóta þeir þá ekki að verja þann eina vettvang þar sem er kostur á að vera skyldurækinn borgari? Á slíkum vettvangi þarf, að ég held, að vera samkennd og sameiginlegur skilningur. Sameiginlegt tungumál hjálpar. Mannréttindi og samskipti á markaði krefjast þess hins vegar ekki að menn eigi annað sammerkt en mennskuna.

Ég held að til þess að lifa saman sem borgarar með skyldur þurfum við að hafa taugar hvert til annars – helst að þykja vænt um samfélag okkar og vera til í að leggja nokkuð á okkur. Þessi hlið lýðræðisins er kannski fremur von en veruleiki. En ég held, eins og Orla Lehman gerði fyrir rúmlega einni og hálfri öld, að erindi okkar við heiminn velti á því að við höldum í þessa von. Það getum við tæpast gert eins og nú háttar nema við varðveitum þjóðríkið. Það er eini vettvangurinn sem við höfum fyrir lýðræði sem stendur báðum fótum á jörðinni.