EES-samningurinn: Frjáls viðskipti eða pólitísk forræðishyggja?

Evrópska efnahagssvæðið (EES) var upphaflega hannað sem samningur um aðgang að innri markaði Evrópusambandsins. Markmiðið var að tryggja frjáls viðskipti og jafnrétti í viðskiptum milli ESB og aðildarríkja EES, þar á meðal Íslands. Hins vegar hafa mörg dæmi sýnt að EES-samningurinn hefur þróast úr efnahagslegu samstarfi yfir í að verða pólitískt stefnumótandi afl sem hefur áhrif á íslensk lög og reglugerðir án beinnar þátttöku þjóðarinnar í ákvarðanatökunni.

Um þetta er fjallað í grein sem norski hagfræðingurinn Christian Anton Smedshaug skrifar um þróun EES samningsins í Klassekampen 13. febrúar.

Árið 2020 samþykkti Evrópuþingið Græna sáttmálann (Green Deal) sem markmið um að gera Evrópu kolefnishlutlausa fyrir árið 2050. Þó Ísland sé ekki hluti af ESB, fellur stór hluti af þessum stefnum í gegnum EES-samninginn og hefur bein áhrif á íslenskt samfélag. Þannig eru íslensk stjórnvöld skuldbundin til að innleiða nýjar reglur, jafnvel þegar þær eiga ekki beint við um íslenskan raunveruleika.
Sérstaklega er fjallað um orkumál og loftslagsaðgerðir í þessu samhengi. Í greiningu norsku gagnrýnenda EES-samningsins kemur fram að reglugerðir sem upphaflega voru hugsaðar fyrir innri markað Evrópu hafi breyst í pólitísk tæki til að þvinga lönd eins og Noreg og Ísland til að fylgja stefnum sem þau hefðu að öðrum kosti ekki tekið upp.

Ógnin við fullveldi?

Eitt helsta gagnrýnisatriðið er að reglugerðir sem fjalla um loftslagsmál og orkuviðskipti hafa lítið sem ekkert með viðskipti að gera. Samt eru þær teknar upp í gegnum EES-samninginn. Af hverju ættu reglur um skipulag bygginga eða dreifingu raforku, sem eru hannaðar fyrir stærri lönd með annars konar orkuþörf, að hafa bein áhrif á íslenskt samfélag?

Samningurinn hefur einnig áhrif á það hvernig Ísland getur hagað sér í alþjóðlegum viðskiptum. Þar sem EES-samningurinn tryggir opinn markað við ESB, er Ísland að hluta bundið af reglum sem geta torveldað tvíhliða samninga við önnur stór ríki eins og Bandaríkin eða Kína.

Er kominn tími á endurskoðun?

Mörg lönd utan ESB, eins og Sviss, hafa valið að þróa sérsniðna samninga í stað þess að taka upp reglur frá Brussel í heild sinni. Þetta má segja að eigi einnig við um Bretland sem fetar nú sömu vegi eftir BREXIT. Gagnrýnendur EES vilja að Ísland taki svipaða stefnu – að viðurkenna að frjáls viðskipti séu mikilvæg en að það þurfi ekki að kosta fullveldi landsins.

Er Ísland tilbúið til að íhuga nýja leið, eða erum við föst í samningi sem hefur þróast langt út fyrir upphaflegt markmið sitt?