Þögnin sem breytir pólitískri merkingu

Í frétt Morgunblaðsins í gær sem ber titilinn "Misskilningur um afstöðuna til ESB" greinir Sigríður Andersen frá því að í þingfundaviku Evrópuráðsins hafi formaður grænlensku nefndarinnar á danska þinginu fullyrt að Ísland hefði tekið ákvörðun um að ganga í Evrópusambandið. Enginn leiðrétti þá staðhæfingu, fyrr en Sigríður sjálf gerði það, eftir á. Þetta virðist smávægilegt atvik. En það er lýsandi fyrir stærra vandamál. Þegar íslensk stjórnvöld tala í þokukenndum orðum um þjóðaratkvæðagreiðslu um framhald aðildarviðræðna og forðast að segja skýrt hver staðan er, skapa þau alþjóðlegan misskilning sem hefur raunverulegar afleiðingar. Orðaforði sem smitast út fyrir landsteinana Við Íslendingar erum vön orðræðu þar sem fyrirvarar og óljós framsetning eru normið. En í alþjóðlegum stjórnmálum eru atkvæðagreiðslur ekki túlkaðar sem hugleiðingar. Þær eru pólitískar yfirlýsingar, og það sem sagt er í fjölmiðlum eins og El País eða í ræðum í Evrópuráðinu skapar áhrif sem erfitt er að vinda ofan af. Ef enginn leiðréttir misskilning verður hann að staðfestum sannleika. Og þegar íslenskir ráðherrar tala með mismunandi tón innanlands og utan skapar það tvíræðni sem brýtur niður traust bæði hjá almenningi og samstarfsríkjum. Staða sem kallar á skýr svör Íslendingar eiga skilið skýrar upplýsingar um það hvort stjórnvöld séu að undirbúa aðildarumsókn að ESB eða ekki. Það sama gildir um erlenda samstarfsaðila. Ef boða á þjóðaratkvæðagreiðslu, þá verður að vera ljóst hvað spurt er og hvaða pólitísk merking fylgir svari þjóðarinnar. Skýr utanríkisstefna krefst einnar raddar, ekki tvíræðni á gráu svæði. Þegar stjórnvöld þegja segja þau líka eitthvað. Og stundum breytir þögnin pólitískri merkingu.

Tollfríðindi okkar við ESB eru ekki afsprengi EES

Í umræðu um EES-samninginn er því oft haldið fram að hann tryggi Íslandi tollfrjálsan aðgang að mörkuðum Evrópusambandsins. En staðreyndin er sú að tollfríðindin sem Ísland nýtur þegar kemur að útflutningi iðnaðarvara og stórs hluta sjávarafurða til ESB eru að verulegu leyti byggð á eldri samningi sem gerður var milli EFTA og EB árið 1972, löngu áður en EES-samningurinn tók gildi.

Sá fríverslunarsamningur tryggði tollfrelsi fyrir iðnaðarvörur og afar hagstæð kjör á mörgum sviðum sjávarafurða. Hann byggði á gagnkvæmum hagsmunum og krafðist ekki upptöku regluverks Evrópubandalagsins.

EES færði skuldbindingar og í sumum tilvikum viðbótarkjör:

Þegar EES-samningurinn tók gildi árið 1994 voru tollar þegar felldir niður samkvæmt samningnum frá 1972. EES-samningurinn færði ekki ný fríðindi fyrir iðnaðarvörur, en bætti við ákveðnum viðbótartollfríðindum fyrir sjávarafurðir í sumum tollflokkum. Samhliða því var tryggt í bókun 9 við EES-samninginn að hagstæðari kjör samkvæmt fyrri samningi skyldu halda gildi sínu. Þess vegna fer stór hluti af íslenskum útflutningi á sjávarafurðum enn í dag fram á grundvelli samningsins frá 1972 ekki EES-samningsins.

Rétt að þekkja upprunann:

EES-samningurinn færði með sér aðild að innri markaði ESB og umfangsmiklar skuldbindingar um að samræma íslenskt regluverk við reglur sambandsins. En það er rangt að ætla að EES hafi skapað tollfrelsi sem áður var ekki til staðar. Þvert á móti byggði EES á grunni sem þegar hafði verið lagður sérstaklega með fríverslunarsamningnum frá 1972.

Þótt óvíst sé hvernig framtíðarsamskipti myndu þróast ef EES-samningnum yrði sagt upp, er mikilvægt að halda réttum upplýsingum á lofti: Þannig er oft látið í veðri vaka að tollfríðindin séu talin afrakstur EES samningsins en byggjast í raun á eldri samningum sem gerðir voru án þess að Ísland yrði hluti af sameiginlega regluverkinu. Sú staðreynd á fullt erindi inn í umræðu samtímans um valkosti Íslands í utanríkisviðskiptum.

Hagsmunir Íslands eiga að hafa forgang

Undanfarið hefur verið reynt að blása lífi í umræðuna um aðild Íslands að Evrópusambandinu. Í ljósi geópólitískrar spennu, orkuskipta og loftslagsmála telja sumir að ESB geti boðið skjól eða lausnir. En við verðum að spyrja: hvar liggja hagsmunir Íslands í raun og veru?

Auðlindir í okkar höndum
Ísland býr yfir einstökum auðlindum, fiskimiðum, hreinni orku og hæfu fólki. Innganga í ESB myndi þýða að reglur sambandsins tækju við af okkar eigin stefnu. Sameiginlegt kvótakerfi og miðlæg ákvarðanataka ógna því sjálfstæði sem hefur reynst okkur vel, bæði í sjávarútvegi og orkunýtingu.

Efnahagsleg sjálfstjórn og sveigjanleiki
Evran og Seðlabanki Evrópu hafa sniðið peningamálastefnu að stærstu hagkerfunum. Ísland, með sína sérstöðu, þarf að geta brugðist hratt við sveiflum í ferðaþjónustu, sjávarútvegi og orkuverði. Við eigum ekki að lúta peningamálastefnu sem er í höndum erlendra stofnana.

Lýðræði, nálæg stjórnsýsla og ábyrgð
Eitt af hornsteinum sjálfstæðrar þjóðar er geta hennar til að móta sína eigin stefnu, í takt við vilja almennings. Ákvörðunartaka í ESB er oft fjarlæg og erfitt að hafa raunveruleg áhrif. Ísland getur tekið þátt í Evrópusamvinnu án þess að afhenda aðra lykla valdsins.

Reynslan sýnir að sjálfstæð ákvarðanataka hefur oft reynst Íslandi heilladrjúg.

Hvort sem horft er til viðbragða við efnahagskreppum, samninga um nýtingu auðlinda eða alþjóðaviðskipti, þá hefur það skipt sköpum að geta unnið á eigin forsendum. Skemmst er að minnast þess að þegar ríkisstjórn Trumps setti tolla á innflutning frá Evrópu, lá fyrir að Ísland, fyrir utan ESB, ætti von á hagstæðari kjörum en aðildarríki sambandsins. Annað dæmi er makríldeilan, þar sem Ísland stóð fast á á sínu, þvert á vilja ESB og annarra ríkja. Í báðum tilvikum naut Ísland þess að geta talað með eigin rödd og hagað stefnu sinni að eigin hagsmunum.

Frumvarp Þorgerðar Katrínar um bókun 35 – stærra en Icesave og þriðji orkupakkinn?

Í nýlegri færslu færslu vakti Hjörtur J. Guðmundsson, sagnfræðingur og alþjóðastjórnmálafræðingur, athygli á frumvarpi Þorgerðar Katrínar Gunnarsdóttur um svokallaða bókun 35 við EES-samninginn. Hann heldur því fram að málið sé í raun umfangsmeira og afdrifaríkara en bæði Icesave-deilan og innleiðing þriðja orkupakka Evrópusambandsins. Sú afstaða kallar á nánari skoðun – og ekki síður á lýðræðislega umræðu um lagalegan grundvöll og forræði innlendrar löggjafar. Frumvarpið og lagalegur forgangur EES-regluverks Samkvæmt því sem Hjörtur bendir á felur frumvarpið í sér að allt regluverk frá Evrópusambandinu, sem tekið hefur verið eða verður tekið upp í gegnum EES-samninginn, skuli hafa forgang fram yfir almenn íslensk lög. Hér er því lagt til að komið verði á lagalegri forgangsreglu sem byggir ekki á því hvort lög séu nýrri eða sértækari – heldur einvörðungu á uppruna þeirra í EES-kerfinu. Ef þetta yrði að lögum væri verið að festa slíka stöðu í íslenskan rétt með ótvíræðum hætti – og þar með að vissu leyti að setja evrópska lagasetningu ofar vilja Alþingis. Hjörtur bendir á að slík breyting brjóti í bága við þá grundvallarreglu að Alþingi ráði för í innlendri löggjöf og varpar jafnframt fram þeirri spurningu hvort hér sé í raun um að ræða fyrirframgefna uppgjöf í stað þess að láta á málið reyna fyrir dómstólum. Ákvarðanataka eða sjálfviljug undanhald? Eitt af því sem vekur sérstaka athygli í umfjöllun Hjartar er sú fullyrðing að ef frumvarpið næði ekki fram að ganga væri enn opinn möguleiki á að málið færi fyrir EFTA-dómstólinn og þar gæti niðurstaðan hugsanlega fallið Íslandi í vil. Með frumvarpinu væri hins vegar búið að afsala sér þeim möguleika og dómaforræði án þess að reyna á lagalega túlkun samningsins með formlegum hætti. Í því ljósi má efast um þá fullyrðingu að frumvarpið sé ætlað til að tryggja íslenskt forræði í EES-málum. Ef niðurstaðan felur í sér að Alþingi verði bundið af forgangi evrópsks réttar, án þess að möguleiki sé til lagalegrar endurskoðunar, hljómar það fremur sem veiking innlendrar ákvarðanatöku en styrking. Lýðræðisleg áhrif og skortur á umræðu Hjörtur dregur enn fremur fram að sú breyting sem frumvarpið boðar myndi ná til alls regluverks framtíðarinnar ekki aðeins innistæðutrygginga eða orkumála eins og í fyrri deilum. Því má með réttu spyrja hvort hér sé um að ræða stærsta stjórnarfarslega álitamálið í tengslum við EES frá upphafi. Ef svo er, þá er það athyglisvert og að sama skapi áhyggjuefni, hversu takmörkuð opinber umræða hefur enn sem komið er átt sér stað um frumvarpið.

Hvers vegna ætti Evrópusambandið að refsa Íslandi?

Í pistli Hjartar J. Guðmundssonar á stjornmalin.is frá 10. apríl, undir yfirskriftinni:  Hvers vegna ætti ESB að refsa okkur er fjallað um viðtalið við Lilju Alfreðsdóttur, fyrrverandi utanríkisráðherra, sem Heimsýnar bloggið sagði frá í gær. Lilja Dögg benti réttilega á að Ísland hafi enga aðkomu að yfirstandandi tollastríði og að það væri fráleitt að sambandsríki í Brussel beindu viðurlögum gegn Íslandi: „Það er ekki eins og við séum að setja refsitolla á það,“ segir hún, og bætir við að Evrópa ætti ekki að svara í sömu mynt og Bandaríkin. Slíkt myndi aðeins leiða til stigmögnunar og skaða alþjóðahagkerfið. Hjörtur tekur þetta röklega mat Lilju upp á næsta stig og bendir á stærra samhengi: Að Evrópusambandið sé síður en svo saklaust þegar kemur að efnahagslegum þvingunum. Hann rifjar upp að ESB hafi ítrekað hótað eða beitt slíkum aðgerðum – og nefnir sérstaklega makríldeiluna sem dæmi um slíka framgöngu. Orðrétt segir Hjörtur: Til að mynda í makríldeilunni vegna veiða á makríl í okkar eigin efnahagslögsögu. Þá beitti sambandið Færeyinga refsiaðgerðum um árið vegna síldveiða þeirra í sinni lögsögu. Langur vegur er þannig frá því að Evrópusambandið hafi efni á því að gagnrýna aðra fyrir það að hóta vinaþjóðum efnahagsþvingunum í trássi við gerða samninga. Evrópusambandið hefur einnig beitt sambærilegum þrýstingi gegn Sviss í tengslum við samningsviðræður um framtíðarsamskipti aðila. Þegar Sviss neitaði að samþykkja yfirráð ESB-dómstólsins yfir tvíhliða samningum, brást sambandið við með beinum aðgerðum: ESB neitaði að viðurkenna áfram hlutdeild svissneskra kauphalla í evrópskum fjármálamarkaði (svokallað equivalence) árið 2019. Jafnframt lét sambandið ákveðna samninga renna út án endurnýjunar m.a. á sviði heilbrigðismála sem hafði bein áhrif á svissneska framleiðendur og aðgang þeirra að innri markaðinum. Markmið þessara aðgerða var augljóslega að beita efnahagslegum þrýstingi til að knýja fram pólitíska undirgefni. Hótanir, þögn og þrýstingur Þótt Evrópusambandið hafi ekki formlega hótað Íslandi refsitollum í tengslum við tollastríð við Bandaríkin, þá vekur það spurningar að sambandið hafi ekki heldur útilokað slíkt. Sú afstaða – að láta í veðri vaka að Ísland gæti lent í þvingunum skapar óvissu og getur haft sambærileg áhrif og bein hótun. Langur vegur er þannig frá því að Evrópusambandið hafi efni á því að gagnrýna aðra fyrir það að hóta vinaþjóðum efnahagsþvingunum,“ skrifar Hjörtur í lok pistilsins – og það er sannarlega setning sem vert er að hafa í huga þegar rætt er um framtíðarstöðu Íslands gagnvart ESB.

Lilja Dögg gagnrýnir umræðu um mögulega refsitolla frá ESB

Í nýlegri umræðu á vettvangi Spursmála vakti Lilja D. Alfreðsdóttir, fyrrverandi utanríkisráðherra, athygli á því sem hún telur vera villandi og jafnvel hræðsluáróður í tengslum við mögulega Evrópusambandsaðild Íslands. Hún sagði það sérstakt að heyra íslenska ráðamenn tala eins og hætta væri á því að Evrópusambandið myndi beita Ísland refsitollum og spurði einfaldlega: Af hverju ætti Evrópusambandið að gera það?

Spurningin um refsitolla
Lilja telur þessar vangaveltur byggðar á veikri eða engri röksemdafærslu. Ísland sé ekki að beita ESB neinum refsiaðgerðum og engar vísbendingar séu um að ESB hyggist beita slíku móti. Hún óttast að slík umræða sé meðvituð leið til að skapa ótta hjá almenningi og fá þjóðina til að líta á ESB aðild sem "nauðsynlega vörn" gegn einhverju sem ekki hefur átt sér stað.

"Það sem ég vara við er að stjórnvöld fari að nýta þetta til þess að hræða þjóðina inn í það að við verðum að fara inn í Evrópusambandið af því að annars sé Evrópusambandið að fara að setja refsitolla á Ísland" sagði hún.

Viðbrögð við tollastríði
Í samtalinu kom einnig fram gagnrýni Lilju á viðbrögð við tollastefnu Donalds Trump. Hún telur að Evrópa ætti ekki að svara tollum Trumps með eigin aðgerðum, því slíkt gæti haft alvarlegar afleiðingar fyrir alþjóðaviðskiptakerfið. Stigmögnun viðskiptaþrýstingsins gæti valdið hnignun í hagkerfum, minnkandi viðskiptum og lakari lífskjörum á alþjóðavísu.

Ísland sem smáríki í flóknum heimi
Lilja bendir á að Ísland sé lítið ríki sem þurfi að gæta sín sérstaklega í flóknu alþjóðlegu umhverfi. Markaðsaðgengi skipti öllu máli fyrir íslenska vöruútflutninginn og þar með fyrir lífskjörin. "Við erum bara peð á þessu stóra taflborði alþjóðaviðskipta," sagði hún og lagði áherslu á að hagsmunagæsla yrði að byggja á yfirvegun og skýrri stefnu en ekki á ótta.

"Ef við höfum ekki gott markaðsaðgengi þá verða þessi lífskjör sem við erum vön í dag ekki hin sömu."

Kristrún hér er nesti til Brussel!

Þau skoðanasystkin og forsætisráðherra frænd og vinaþjóðanna Íslands og Noregs, Kristrún Frostadóttir og Jonas Gahr Støre hafa bæði reimað á sig sína skó og haldið til Brussel til að biðja um að lenda ekki að ósekju á milli ESB og USA í yfirastandandi tollastríði. En við kjósendur biðjum ykkur að bera höfuðið hátt og fara ekki bónleiðina og slíta ekki "maríunum" ykkar að óþörfu, heldur einfaldlega minna á það sem okkur ber samkvæmt samningum sem ber að virða.

Erna Bjarnadóttir fyrrum formaður Heimssýnar og hagfræðingur ritar grein um þetta í skoðanadálkinn á visir.is í gær undir yfirskriftinni: Ekki biðja um undan­þágur heldur krefjast réttar sam­kvæmt EES-samningnum. 

Grein Ernu á Visir.is

Bara upp á punt

Undarlegar fréttir berast af samskiptum Noregs og Íslands við Evrópusambandið.  Svo virðist sem einhver í sambandinu telji heppilegt að berja á Bandaríkjaforseta með því að tolla vörur frá Íslandi og Noregi. 

Sá hefur líklega aldrei heyrt af EFTA og EES, eða lítur svo á að þeir séu bara merkingarlaust skraut.

Kannski ætlunin sé að nota tækifærið til að þröngva Íslendingum og Norðmönnum inn í bandalagið, nú sé lag að fá einhvern til að borga reikningana. 

https://www.ruv.is/frettir/erlent/2025-04-07-thurfum-ad-hjalpa-evropusambandinu-ad-rettlaeta-undanthagu-islands-og-noregs-440974

Bara ef við hefðum gengið í sambandið....

Evrópusambandið bráðvantar peninga.  Það vill auka nýsköpun og allt mögulegt fleira.  Þetta fleira er að efla hergagnaframleiðslu.   Evrópusambandið hefur ekki sama svigrúm og flest ríki til að hækka skatta.  Tollar renna hins vegar að mestu leyti til sambandsins. 

Þess vegna er ekki víst að Evrópusambandinu finnist mjög leiðinlegt að fara í tollastríð.

Ef Ísland væri í Evrópusambandinu mundu þeir tollar leggjast langtum þyngra á Íslendinga en meðaljóna í Evrópusambandinu.  Íslendingar flytja nefnilega mikið inn frá Bandaríkjunum. 

Ef Ísland væri í Evrópusambandinu væri með öðrum orðum verið að ræsa færiband sem flytti fjármuni frá Íslendingum í sjóði hergagnaframleiðenda í Evrópu.   Nóg er nú samt.

 

Skynsemin ræður í Noregi

Norska stjórnmálastéttin hefur jafnan verið áhugasamari um að koma Noregi í Evrópusambandið, en hinn almenni kjósandi í Noregi.  Líklega ráða þar atvinnutækifæri sem tengjast stéttinni nokkru, kannski miklu. 

Félagsþroski í Noregi er þó á köflum svo mikill að valdamönnum dettur ekki í hug að sæja um aðild, eina ferðina enn, nema fyrir liggi viðvarandi og traust meirihlutafylgi hjá þjóðinni fyrir slíkum gjörningi. 

Alveg væri nú ágætt ef valdamenn á Íslandi gætu sýnt sama þroska. 

https://stjornmalin.blog.is/blog/stjornmalin/entry/2312851/