Ætli Evrópusambandið hafi fundið upp friðinn?

Rétt fyrir jólin skrifaði Bjarni bróðir minn ágæta blaðagrein sem hófst á orðunum „Evrópusambandið hefur nú ákveðið að innleiða með valdboði að ofan stjórnarskrá þá sem þegnar sambandsins hafa áður hafnað í almennri atkvæðagreiðslu og sýnir nú heiminum nýja mynd af lýðræðisviðhorfum sínum. Það sem áður hét stjórnarskrá heitir nú Lissabonsamningar.“ Þessi grein liggur frammi á bloggi hans (http://bjarnihardar.blog.is/).

Ég held að öllum sem hafa kynnt sér málið sé ljóst að það sem Bjarni sagði þarna var efnislega satt. Hollendingar og Frakkar höfnuðu tillögu að stjórnarskrá fyrir Evrópusambandið í þjóðaratkvæðagreiðslu vorið 2005 og tveim og hálfu ári síðar höfðu valdamenn í sambandslöndunum fundið aðferðir til að lögleiða helstu efnisatriði hennar án þess að hafa almenna kjósendur með í ráðum.

Evrópusambandinu hefur stundum verið lýst sem besta vini stórfyrirtækjanna og víst er nokkuð til í því. En það er líka vinur valdamanna eins og ég fjallaði um í pistli fyrir hálfu ári. Þar er hægt að keyra í gegn ákvarðanir án þess að hætta á að þær hafi áhrif á fylgi í næstu kosningum. Umræður í framkvæmdastjórninni og ráðherraráðinu (sem tekur flestar lykilákvarðanirnar) eru ekki fyrir opnum tjöldum. Kjósendur vita ekki hverjir af þeim sem sitja fundi þessara valdastofnana bera ábyrgð á niðurstöðum þeirra. Þær eru bara kynntar sem ákvarðanir Evrópusambandsins og fyrir þeim þarf enginn að standa kjósendum reikningsskap ráðsmennsku sinnar á kjördag. Þess vegna er freistandi fyrir valdamestu stjórnmálamenn í álfunni að auka vald sambandsins á kostnað þjóðríkjanna.

Lýðræði er trúlega svona álíka vinsælt meðal æðstu valdhafa eins og samkeppni meðal kapítalista – nokkuð sem flestir segjast fylgja en ansi margir reyna samt að hliðra sér hjá.

Evrópusambandið hefur vissulega komið ýmsu góðu til leiðar. Eftir því sem ég best veit hefur aðild að því til dæmis hjálpað þjóðum sem bjuggu við fasisma eða kommúnisma stóran hluta tuttugustu aldar að losna við alls konar heldur ömurlegt erfðagóss frá þeim tíma. Í áróðri sem Evrópusambandið gefur út til að lofa sjálft sig þakkar það sér talsvert meira en þetta, fullyrðir jafnvel blákalt að friðurinn sem ríkt hefur í mestum hluta Evrópu rúmlega hálfa öld sé engum öðrum en sér að þakka. (Sjá t.d. kynningu á vef Fastanefndar framkvæmdastjórnar ESB fyrir Ísland og Noreg). Þegar ég les þetta dettur mér helst í hug það sem Steinn Steinarr segir um Rússa í viðtali við Alþýðublaðið árið 1956. Hann er spurður hvort þeir séu friðelskandi þjóð og svarar á sinn skemmtilega tvíræða hátt: „Rússar hafa fundið upp friðinn, hvorki meira né minna …“

Víst hefur verið friður í Evrópu nokkuð lengi. Fyrir því eru margar ástæður. Ein er hvað síðari heimsstyrjöldin var skelfileg. Eftir að henni lauk áttu fasismi og herská þjóðernishyggja litlu fylgi að fagna meðal almennings. Önnur er samvinna Natóríkja. Þótt það sé óskemmtilegt að hugsa til þess er þriðja ástæðan trúlega tilvera kjarnorkuvopna. Hættan á að þeim verði beitt knýr ríki til að gera út um ágreining með öðrum ráðum en vopnavaldi. Mikilvægasta ástæðan er þó að minni hyggju útbreiðsla lýðræðis. Reynslan sýnir að lýðræðisríki fara miklu síður í stríð en ríki sem búa við einræði.

Það eru semsagt ýmsar ástæður fyrir því að friður hefur haldist í okkar hluta heimsins. Ég útiloka ekki að Evrópusambandið sé ein af þeim en mér finnst ekki trúlegt að það sé meðal þeirra mikilvægustu.

Lýðræðislegir stjórnarhættir, þar sem almenningur getur fellt sitjandi stjórn – skipað æðstu valdhöfum að taka pokann sinn – er besta leiðin til að tryggja frið. Þetta eitt er svo sem ekki fullkominn trygging. Bandaríkjaforsetar hafa til dæmis álpast í stríð hist og her þótt þeir séu kjörnir af almenningi. En þeir hafa líka orðið að draga heri sína til baka vegna þrýstings frá þessum sama almenningi. Mér finnst trúlegt að repúblikönum verði velt úr sessi þar á næstunni vegna þess að meiri hluti almennra borgara hefur fengið nóg af stríðinu í Írak. Hvað ætli sá hernaður héldi lengi áfram og hvað ætli hann gengi langt ef yfirmaður bandaríska heraflans væri ekki þjóðkjörinn heldur valinn á lokuðum fundi æðstu manna úr stjórnsýslunni? Sem betur fer eru leikreglurnar sem gilda í Whasington ekki eins hliðhollar æðstu mönnum og kerfið í Brussell.

Ég efast ekkert um einlægan friðarvilja þeirra sem fara með völd í Evrópusambandinu. Hvað sem annars má um þá segja eru þeir engir stríðsæsingamenn. En ég er samt hræddur um að til langs tíma litið geti sumt af því sem þeir eru að bauka verið ógn við friðinn. Þeir eru að færa æ meiri völd til stofnana sem eru lítt eða ekki settar undir lýðræðislegt aðhald.

Þegar þeir sem nú ráða ferðinni í Brussell falla frá taka aðrir við og við vitum ekki hvernig þeir munu hugsa. En við vitum að þeir munu taka að erfðum vald sem hægt er að nota til illra verka ekki síður en góðra. Ef þeir ana út í einhverja vitleysu hefur almenningur, sem á endanum borgar brúsann, enga löglega leið til að setja þeim stólinn fyrir dyrnar.

Kannski halda einhverjir að stofnanir Evrópusambandsins séu svo góðar og viturlegar að þar muni aldrei rasað um ráð fram. Ég er ekki svo bjartsýnn.

Atli Harðarson,
heimspekingur

(Birtist áður á bloggsíðu höfundar http://atlih.blogg.is)